شناسایی مسائل مدیریت منابع آب مرزی از دیدگاه دیپلماسی آب (مطالعه موردی: رودخانه هریرود)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی و مدیریت منابع آب، دانشکده مهندسی عمران، دانشگاه صنعتی شاهرود، شاهرود، ایران.

2 استادیار گروه مهندسی آب و محیطزیست، دانشکده مهندسی عمران، دانشگاه صنعتی شاهرود، ایران.

چکیده

منابع آب مشترک موجب بروز تنش‌ها و همچنین همکاری‌هایی در سطح منطقه‌ای تا بین‌المللی شده است. بی‌شک شناسایی عوامل مؤثر در مدیریت چنین منابعی پیش‌نیاز مذاکرات دو یا چندجانبه برای رفع تنش‌های موجود و ایجاد همکاری بین ذی‌نفعان خواهد بود. لذا در این تحقیق سعی شده تا با نگاهی جامع به مسائل مدیریت منابع آب مرزی، پارامترهای مؤثر از دیدگاه هیدروپلتیک شناسایی و در قالب چارچوبی ابداعی دسته‌بندی شوند. رویکرد مورد استفاده برای رسیدن به این هدف، بررسی عمیق ادبیات موجود در این زمینه و همچنین بهره‌گیری از سنجش‌ازدور برای مطالعه معیارهای مختلف می‌باشد. حوضه آبریز هریرود به عنوان یکی از نمونه‌های بارز مسائل آب مرزی درگیر تنش‌های خاص میان سه کشور ایران، افغانستان و ترکمنستان است و می‌تواند انتخاب مناسبی برای پوشش عوامل مختلف در این زمینه باشد. چارچوب ابداعی بر مبنای چهار محور سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی به عنوان ابعاد اصلی هیدروپلتیک ارائه شده و بر اساس نظر خبرگان و کارشناسان اولویت‌بندی شده است. نتایج نشان می‌دهد که برای دستیابی به یک توافق جامع و پایدار در فرآیند مذاکرات دو یا چند جانبه بیشترین تمرکز باید بر روی محورهای سیاسی و اقتصادی و در قالب معیارهای امنیت ملی، روابط بین‌الملل، اقتصاد آب، اقتصاد سیاسی، جغرافیای سیاسی، طرح‌های اقتصادی مشترک و صادرات و واردات معطوف گردد. در این راستا توجه به زیرمعیارهای برتری موقعیت جغرافیایی، مدیریت منابع آب موجود، ثبات حاکمیت سیاسی، مدیریت آب، امنیت غذایی، هیدرولوژی حوضه، تبادلات آب و انرژی، تجارت آب و تعارض منافع راهبردی بیشترین تأثیر را در فرآیند مذاکرات خواهد داشت.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


اتاق بازرگانی ، صنایع ، معادن و کشاورزی تهران (1396). آمار و نمودارهای صادرات و واردات منتهی به اسفند1396.
پاپلی یزدی، محمدحسین.، و وثوقی، فاطمه. (1390). نگاهی به دیپلماسی آب ایران. انتشارات پاپلی.
پاک‌نژاد متکی، حمیدرضا.، و عزتی، عزت اله. (1390). هیدروپلتیک رودخانه اترک فرامرزی و تأثیر آن بر روابط ایران و ترکمنستان چشم‌انداز جغرافیایی 6 (14). 19-37. http://jshsp.iaurasht.ac.ir/article_519548.html
حافظ نیا، محمدرضا. (1385). اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک مشهد. انتشارات پاپلی. 340-335.
حافظ نیا، محمدرضا.(1399). ضرورت اتخاذ راهبرد ژئوپلیتیکی برای حل بحران‌های پاندمیک. فصلنامه بین المللی ژئوپلیتیک، 16(58)، 6-1. http://journal.iag.ir/article_109665.html
زرقانی، سید هادی.، و لطفی، امین. (1390). نقش رودخانه‌های فرامرزی در همکاری و همگرایی منطقه‌ای - مطالعه موردی: سد هریرود و دوستی ، جغرافیا و توسعه منطقه‌ای ، 9(16)، 82-57. https://dx.doi.org/10.22067/geography.v9i16.11029
سینایی، وحید. (1389). هیدروپلتیک حوضه هریرود و تأثیرات آن بر روابط ایران و ترکمنستان و افغانستان. دومین کنفرانس بررسی روابط ایران و کشورهای آسیای میانه،  مشهد، ایران. https://profdoc.um.ac.ir/paper-abstract-1018031.html
سینایی ، وحید. (1390). هیدروپولیتیک، امنیت و توسعه همکاری آب در روابط ایران و افغانستان و ترکمنستان. مجله روابط خارجی، 3(2) ، 211-185. https://dorl.net/dor/20.1001.1.20085419.1390.3.2.5.6
صادقی، سید شمس الدین. (1395). هیدروپلتیک و امنیت ملی (مطالعه موردی: کشورهای خلیج‌فارس). مجله استراتژی، 25(4)، 144-117. https://dorl.net/dor/20.1001.1.10283102.1395.25.4.3.9
صفوی، سید یحیی. (2006). مقدمه‌ای بر جغرافیای نظامی ایران. انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
عراقچی، سید عباس. (1393). دیپلماسی آب، از منازعه تا همکاری. فصلنامه سیاست جهانی، 3(4)، 119-91.                         https://interpolitics.guilan.ac.ir/article_132.html
عزتی، عزت ا... .، خضری، محمد حسن.، و نیک‌فرجام، مجبوبه. (1390). تحلیلی بر هیدروپلیتیک شرق ایران. فصلنامه علمی و پژوهشی نگرش های نو در جغرافیای انسانی, 4(1), 95-113. https://dorl.net/dor/20.1001.1.66972251.1390.4.1.7.9
عطاری، جلال.، و آواریده، فریبا. (1396). مطالعه تحلیلی قراردادهای آب فرامرزی ایران با همسایگان. مجله مطالعات حقوق انرژی، 3(2)، 308-285. https://dx.doi.org/10.22059/jrels.2017.226824.105
کاویانی راد، مراد. (1392). مجموعه مقالات اکولوژی سیاسی، انتشارات موسسه پژوهشی مطالعات راهبردی.
قندهاری، احمد.، علوی مقدم، سید محمدرضا.، و عمرانیان خراسانی، حمید. (1395). مدیریت منابع آب در حوضه آبریز هریرود بر اساس نظریه بازی. مجله آب و توسعه پایدار، 3(1)، 121-115. https://dx.doi.org/10.22067/jwsd.v3i1.55039
کاویانی راد ، م. ، متقی ، ا. ، زرقانی، س.ه.، و صدرانیا، ح. (1397). شناسایی و تحلیل تأثیر متغیرها و شاخص‌های مؤثر در اهمیت راهبردی هریرود برای ایران با رویکرد تحلیل تاثیرات متقابل. تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی. مجله تحقیقات کاربردی در علوم جغرافیایی ، 19(55)،22 -1http://dx.doi.org/10.29252/jgs.19.55.1
کاویانی راد، مراد.، متقی، افشین.، زرقانی، سید هادی.، و صدرانیا، حسن. (1397). شناسایی و تحلیل عوامل مؤثر در مناسبات هیدروپلیتیک ایران و افغانستان در حوضه آبریز هریرود. مجله مطالعات شبه‌قاره، 10(34)، 254-235. https://dx.doi.org/10.22111/jsr.2018.4072
مختاری هشی، حسن.، و کاویانی راد، مراد. (1398). پردازش مفهوم هیدروپلیتیک. مجله آب و توسعه پایدار، 6(2)، 26-15.               https://dx.doi.org/10.22067/jwsd.v6i2.75117
میان‌آبادی، حجت. (1392). مروری بر قوانین بین‌المللی آب. هفتمین کنگره ملی مهندسی عمران، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران. https://civilica.com/doc/217468
یاقوت حردانی، هادی. (1391). ارزیابی تأثیر پدیده گردوغبار بر کیفیت زندگی روستاییان: مطالعه موردی روستاهای شهر اهواز (بخش حمیدیه). پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس.
دولتیار، مصطفی.، و گری، تیم اس. (1389). سیاست آب در خاورمیانه. انتشارات شرکت چاپ و نشر بین الملل.
Attari, J., & Avarideh, F. (2017). An Analytical Study of Iran’s Trans-boundary Water Agreements. Journal of Researches Energy Law Studies, 3(2), 285-308. https://dx.doi.org/10.22059/jrels.2017.226824.105 [In Persian‎]
Araghchi, A. (2015). Hydro Diplomacy: From Conflict to Cooperation. World Politics, 3(4), 91-119. https://interpolitics.guilan.ac.ir/article_132.html [In Persian]
Dellapenna, J.W. (2007). Transboundary water sharing and the need for public ‎management. Journal of Water Resources Planning and Management, 133(5), 397-404. https://doi.org/10.1061/(ASCE)0733-9496(2007)133:5(397)
Dolatyar, M., & Gray, T. (2010). Water Policy in the Middle East. Publications of International Publishing Company. [In Persian] ‎
Engerer, H. (2009). Security economics: Definition and capacity (No. 5). Economics of Security ‎‎Working Paper.
Ezati, E., Khezri, M., & Nikfarjam, M. (2011). An Analysis of ‎Hydropolics in Eastern Iran, 4(1), 95-113. https://dorl.net/dor/20.1001.1.66972251.1390.4.1.7.9 [In Persian]
Fischhendler, I. (2015). The securitization of water discourse: Theoretical foundations, research ‎‎‎gaps and objectives of the special issue. International Environmental Agreements: Politics, ‎‎‎Law and Economics, 15(3), 245-255. https://doi.org/10.1007/s10784-015-9277-6
Ghandhari, A., Alavi Moghaddam, S., & Omranian khorasani, H. (2016). Water Resources Management in the Harirud river basin based on game theory. Journal of Water and Sustainable Development, 3(1), 115-121. https://dx.doi.org/10.22067/jwsd.v3i1.55039 [In Persian]
Hafeznia, M. (2006). Geopolitical principles and concepts. Papoli ‎Publications, 335-340. [In Persian‎]
Hafeznia, M. (2017). Demand to adopt a geopolitical strategy to resolve pandemic ‎crises. Geopolitics Quarterly, 16(2), 6-1. http://journal.iag.ir/article_109665.html [In Persian]
Katz, D., & Fischhendler, I. (2011). Spatial and temporal dynamics of linkage strategies in Arab–‎Israeli water negotiations. Political Geography, 30(1), 13-24. http://dx.doi.org/10.1016%2Fj.polgeo.2010.12.002‎
Kavianirad, M. (2013). Collection of Political Ecology Articles, Strategic Studies Research Institute Publications. [In Persian]
‎Kavianirad, M., Motaghi, A., Zarghani, H., & Sadrania, H. (2018). ‎‎Identification and Analysis of Effective Factors in Hydropolitical Relations between Iran and ‎‎Afghanistan in Harirod Basin. Journal of Subcontinental Studies, 10(34), 254-235. https://dx.doi.org/10.22111/jsr.2018.4072 [In Persian]
Kaviani Rad, M., Mottaghi, A., Zarghani, H., & Sadrania, H. (2019). IdentifyiIdentifying and Analyzing the Effects of Variables and Indicators Effectively on the Strategic Importance of Harirud for Iran with the Interaction Impact Analysis Approach. Jgs, 19(55), 1-22. http://dx.doi.org/10.29252/jgs.19.55.1 [In Persian]
Mianabadi, H. (2013). An overview of international water laws. 7th National Congress of ‎‎Civil Engineering, Sistan and Baluchestan University, Zahedan, Iran. https://civilica.com/doc/217468 [In Persian]
Mokhtari Hashi, H., & Kavianirad, M. (2019). Explaining the Hydropolitics Concept. Journal of ‎Water and Sustainable Development, 6(2), 15-26. https://dx.doi.org/10.22067/jwsd.v6i2.75117 [In Persian]
Paknejad, H., & Ezati, E. (2011). The Hydropolitic of border river Atrak and its effect on Iran’s and Turkmenistan’s relation. Journal of Studies of Human Settlements Planning, 6(14), 19-37. http://jshsp.iaurasht.ac.ir/article_519548.html [In Persian‎]
Palau, R.G., (2013). Water security: Afghanistan transboundary water resources in regional context. Transboundary, 5(1), 1-15.
Papoli Yazdi, M. Vosooghi, F. (2011). Look at Iranian Water Diplomacy ‎‎(Hydrogeopolitics). Papoli Publications. [In Persian]
Rai, S.P., Sharma, N., & Lohani, A.K. (2019). Novel approach for issues identification in ‎transboundary water management using fuzzy c-means clustering. Applied Water ‎Science, 9(1), 11. http://dx.doi.org/10.1007/s13201-018-0889-1
Rai, S. P., Wolf, A. T., Sharma, N., & Tiwari, H. (2017). Hydropolitics in transboundary water ‎conflict and cooperation. In River System Analysis and Management (pp. 353-368). Publisher Springer, ‎Singapore.
Rai, S. P., Young, W., & Sharma, N. (2017). Risk and opportunity assessment for water ‎cooperation in transboundary river basins in South Asia. Water Resources Management, 31(7), ‎‎2187-2205. https://doi.org/10.1007/s11269-017-1637-2  ‎
Sadeghi, S. (2016). Hydropolitics and National Security (Case Study: In Persian ‎Gulf Countries). The scientific Journal of Strategy, 25(81), 117-144. https://dorl.net/dor/20.1001.1.10283102.1395.25.4.3.9 [In Persian]
Safavi, Y. (2006). Introduction to the military geography of Iran. Publications of the Geographical Organization of the Armed Forces. [In Persian‎]
Shahbazbegian, M.R., Turton, A., & Mousavi Shafaee, S.M. (2016). Hydropolitical Self-‎Organization theory; system dynamics to analyse hydropolitics of Helmand transboundary ‎river. Water Policy, 18(5), 1088-1119. https://doi.org/10.2166/wp.2016.204 ‎
Sinaee, V. (2010). Hydropolitics of Harirod Basin and its effects on Iran-Turkmenistan-‎Afghanistan relations. The second conference to review the relations between Iran and ‎Central Asian countries, Mashhad, Iran. https://profdoc.um.ac.ir/paper-abstract-1018031.html [In Persian]
Sinaee, V. (2011). Hydropolitics, Security and Development of Water Cooperation in Iran-‎Afghanistan-Turkmenistan Relations. Journal of Foreign Relations, 3(2), 185-211.   https://dorl.net/dor/20.1001.1.20085419.1390.3.2.5.6 [In Persian]
Talebolelm, A., Khodashenas, S.R., Akhtarpour, A. (2021). Investigation of Frequently Changes in Degree of Saturation on Physical and Mechanical Characteristics of Core of Soil Dam (Case Study: Doosti Dam). IQBQ, 21(1), 187-201 .http://mcej.modares.ac.ir/article-16-40097-fa.html
Tehran Chamber of Commerce, Indusries, Mines and Agriculture (2017). Exports and Import Statistics and Charts Leading to March 2018. [In Persian‎]
Tiwari, H., & Sharma, N. (2014). River science research: multidisciplinary to trans disciplinary. J ‎Water Resour Eng Manag, 1(1), 15-19.https://www.academia.edu/8128969/River_Science_Research_Multidisciplinary_To_Trans_Disciplinary ‎
Transboundary Waters Assessment Programme (TWAP) (‏ ‏‎2015), assessment of governance ‎arrangements for the ocean, Technical Series 119.
Yaghout Hardani, H. (2012). Assessing the effects of dust phenomenon on the quality of life ‎of villagers: A case study of villages in the Ahvaz city (Hamidiyeh ward). Master Thesis, ‎Tarbiat Modares University. [In Persian]
Zarghani, S., & Lotfi, A. (2011). The Role of international rivers in regional cooperation and convergence, The case of the Harirud and the Dam of Dousti. Journal of Geography and Regional Development, 9(1), 57-82. https://dx.doi.org/10.22067/geography.v9i16.11029 [In Persian]